O czym rozstrzyga sąd w wyroku rozwodowym?

Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje szereg rozstrzygnięć, które, niezależnie od podstawowego orzeczenia o rozwiązaniu związku małżeńskiego stron, muszą albo... tylko mogą znaleźć się w wyroku rozwodowym. Warto zapoznać się z przedmiotową, a streszczoną poniżej, regulacją - wyznacza ona bowiem, w zależności oczywiście od okoliczności sprawy, zakres całego postępowania.

Ilość rozstrzygnięć, które potencjalnie mogą się znaleźć w wyroku rozwodowym jest, wbrew powszechnym wyobrażeniom, znaczna. Wprowadzenie konkretnego rozstrzygnięcia uzależnione jest od stanu faktycznego danej sprawy, w wielu przypadkach także od żądań formułowanych przez małżonków.

W wyroku rozwodowym znaleźć mogą się (zakładamy, iż sąd uznał za spełnione przesłanki orzeczenia rozwodu w danej sprawie, w innym przypadku niniejsza analiza nie miałaby żadnego sensu):

1. orzeczenie o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód,
2. orzeczenie czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia,
3. orzeczenie w przedmiocie władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem (dziećmi...) obojga małżonków, w czym mieści się również orzeczenie o miejscu pobytu wspólnego małoletniego dziecka małżonków,
4. orzeczenie w przedmiocie kontaktów małżonków z ich wspólnym małoletnim dzieckiem, 
5. orzeczenie w przedmiocie wysokości zobowiązania każdego z małżonków do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania ich wspólnego małoletniego dziecka (czyli orzeczenie o alimentach na dziecko),
6. orzeczenie w przedmiocie sposobu korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania przez pozostały czas ich łącznego zamieszkiwania w nim,
7. orzeczenie w przedmiocie eksmisji ze wspólnego mieszkania jednego z małżonków,
8. orzeczenie w przedmiocie podziału wspólnego mieszkania małżonków albo o przyznaniu tegoż mieszkania jednemu z małżonków,
9. orzeczenie w przedmiocie podziału majątku wspólnego małżonków,
10. orzeczenie w przedmiocie obowiązku alimentacyjnego między małżonkami.

Rozstrzygnięcie o którym mowa w punkcie 1, co naturalne, obowiązkowo winno znaleźć się w wyroku rozwodowym. Jest ono bowiem istotą sprawy rozwodowej. Dla rozwiązania małżeństwa przez rozwód konieczne jest wystąpienie zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami, przy braku przesłanek negatywnych, stanowionych w przepisach art. 56 par. 2 i 3 k.r. i o.

Rozstrzygnięcie wskazane w punkcie 2 obowiązkowo winno znaleźć się w wyroku rozwodowym, o ile małżonkowie nie zgłoszą zgodnego żądania zaniechania orzekania o winie. Skutkiem zgłoszenia takiego zgodnego żądania jest pominięcie przez sąd w toku procesu badania kwestii zawinienia rozkładu pożycia (czyli w istocie nieprzeprowadzanie dowodów, które miałyby tę kwestię naświetlić) oraz brak rozstrzygnięcia o winie w treści samego wyroku. Przyjmowana w takim przypadku jest fikcja, iż żaden z małżonków nie ponosi winy za rozkład wspólnego pożycia. Sąd jest związany zgłoszonym przez małżonków żądaniem tj. nie może pod żadnym pozorem, w szczególności z własnej inicjatywy, orzec o winie rozkładu pożycia w danej sprawie. Żądanie zaniechania orzekania przez sąd o winie rozkładu pożycia może zostać jednak cofnięte w trakcie procesu rozwodowego przez dowolną ze stron, także w postępowaniu apelacyjnym. 

Rozstrzygnięcia, o których mowa w punktach 3 – 5, obowiązkowo winny znaleźć się w wyroku rozwodowym, oczywiście o ile strony posiadają wspólne, małoletnie (na chwilę orzekania) dziecko (bądź dzieci – w tym przypadku sąd zobowiązany jest wydać rozstrzygnięcie dotyczące indywidualnie każdego dziecka). Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka jednak o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Sąd nie może wydać orzeczeń określonych w punktach 3 – 5 w odniesieniu do dziecka poczętego a nienarodzonego w momencie orzekania. Należy podkreślić, iż prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem jest niezależne od władzy rodzicielskiej, co zostało jasno sformułowane w przepisie art. 113 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:

Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.

W przypadku przedłożenia przez małżonków porozumienia w przedmiocie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej oraz utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie (wzór - tutaj) sąd ma obowiązek uwzględnienia takiego porozumienia, o ile pozostaje ono w zgodzie z dobrem dziecka. W braku porozumienia - sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia. Możliwa jest sytuacja, w której sąd w wyroku rozwodowym zobowiąże tylko jedno z rodziców do pokrywania kosztów utrzymania i wychowania dziecka w określonej wysokości (najczęściej będzie to rodzic z którym dziecko nie mieszka). Nie oznacza to, że obowiązek dostarczania środków utrzymania i wychowania ze strony drugiego rodzica przestaje w takiej sytuacji istnieć. Będzie on realizowany w szczególności poprzez osobiste starania o utrzymanie i wychowanie dziecka. 

Orzeczenie wskazane w punkcie 6 ma charakter rozstrzygnięcia tymczasowego – reguluje sposób korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania po rozwodzie, przez czas w którym małżonkowie będą w tymże mieszkaniu razem pozostawać. Co logiczne – orzeczenie we wskazanym przedmiocie traci sens w przypadku orzeczenia przez sąd eksmisji małżonka bądź też dokonania w wyroku rozwodowym podziału majątku wspólnego małżonków, o ile mieszkanie do tego majątku wspólnego wchodziło. Omawiane orzeczenie ma, zgodnie z przepisem ustawy, charakter obligatoryjny – obowiązkowo winno znaleźć się w wyroku rozwodowym, oczywiście o ile małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie. 

Orzeczenie wskazane w punkcie 7 zapada w wyjątkowych sytuacjach – gdy jeden z małżonków swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie. Orzeczenie w tym przedmiocie zapada wyłącznie na żądanie jednej ze stron procesu rozwodowego.

Orzeczenie wskazane w punkcie 8 zapaść może jedynie na zgodny wniosek stron i to o ile podział wspólnego mieszkania bądź przyznanie go jednemu z małżonków w ogóle są możliwe.

Orzeczenie, o którym mowa w punkcie 9 ma charakter fakultatywny – sąd rozstrzygnie w przedmiocie podziału wspólnego majątku tylko na wniosek jednego z małżonków i to o ile przeprowadzenie takiego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Należy zaznaczyć, iż w praktyce rozstrzygnięcia takie bardzo rzadko zapadają w ramach wyroku rozwodowego – podział majątku małżonków jest zazwyczaj kwestią złożoną, trudną do rozpoznania przez sąd w krótkim terminie. Dla małżonków oznacza to w większości przypadków, następczą wobec procesu rozwodowego, konieczność przeprowadzenia kolejnego postępowania sądowego – tym razem działowego. Możliwe jest dokonanie w ramach wyroku rozwodowego jedynie częściowego podziału wspólnego majątku małżonków.

Natomiast orzeczenia w przedmiocie alimentów między małżonkami (orzeczenie wskazane w punkcie 10) zapadają wyłącznie wskutek zgłoszenia odpowiednich żądań w toku postępowania rozwodowego. Należy wyraźnie odróżnić ten rodzaj orzeczenia od orzeczenia w przedmiocie „alimentów na dzieci” (orzeczenie, o którym mowa w punkcie 5) – są one od siebie niezależne, w tym możliwa jest sytuacja w której w wyroku rozwodowym oba te rodzaje rozstrzygnięć znajdą się obok siebie.

Poza wskazanymi wyżej rozstrzygnięciami, o których mowa wprost w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w wyroku rozwodowym znaleźć mogą się orzeczenia, które nie dotyczą merytorycznej istoty sprawy i których źródło tkwi w przepisach bardziej ogólnych  – jak chociażby orzeczenia w przedmiocie kosztów postępowania. Należy nadmienić, iż nakazanie przez sąd eksmisji jednego z małżonków bądź też dokonanie przez sąd podziału majątku wspólnego małżonków skutkować będzie równoczesnym orzeczeniem w przedmiocie przewidzianych przez prawo opłat sądowych.

Duża część orzeczeń, jak chociażby te w zakresie władzy rodzicielskiej, kontaktów z małoletnim czy też świadczeń alimentacyjnych, może zostać zmieniona, także po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego, w sytuacji zmiany okoliczności stanowiących ich podstawę.