Dział spadku - kiedy go zrobić i ile kosztuje?

Po mamie odziedziczyliśmy (jest nas trójka - ja, brat i siostra, wszyscy jesteśmy dorośli, pracujemy i mamy swoje rodziny) działkę wraz z domem. Dom nie jest duży, może w nim mieszkać co najwyżej jedna rodzina. Stąd początkowo, zaraz po śmierci mamy, zgodziliśmy się by zamieszkał w nim nasz brat (ja z siostrą miałyśmy swoje mieszkania). Sytuacja taka trwa jednak już od wielu lat i w żaden sposób się nie zmienia. Ostatnio siostra w rozmowie ze mną zasugerowała, że czuje się pokrzywdzona, uważa, że brat zagarnął cały majątek po mamie, korzysta samodzielnie z domu po niej choć dobrze zarabia i mógłby kupić własną nieruchomość. W głębi duszy wiem, że siostra ma rację, spodziewam się jednak, że brat dobrowolnie się nie wyprowadzi, nie zgodzi się też na to by nas spłacić czy sprzedać dom i podzielić się pieniędzmi. Czy jest jakaś możliwość by wyegzekwować należną nam część spadku od brata? Prócz domu mama nie zostawiła nic wartościowego. Dysponujemy dokumentem od notariusza potwierdzającym, że dziedziczymy po mamie po 1/3, w dokumencie tym nie ma jednak ani słowa o domu czy działce (być może to błąd notariusza?). Boję się, że jest już za późno na podjęcie jakichkolwiek kroków (mama zmarła 10 lat temu), a nawet gdyby nie było to koszty sprawy o podział majątku będą bardzo wysokie. 

Nasza odpowiedź:

Z chwilą śmierci prawa i obowiązki (długi!) majątkowe zmarłego przechodzą na jedną lub kilka osób, stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego. Wspomniane prawa i obowiązki to nic innego jak spadek, zaś osoby to spadkobiercy. Spadkobiercy nabywają spadek z chwilą śmierci spadkodawcy - zwaną również chwilą otwarcia spadku. Spadek można nabyć z mocy ustawy (przede wszystkim ze względu na stosowne pokrewieństwo/pozostawanie w związku małżeńskim ze spadkodawcą) albo na podstawie testamentu. We wskazanych przez Kodeks cywilny terminach każdy ze spadkobierców może m.in. spadek odrzucić. Brak stosownego oświadczenia w zakreślonym przez ustawę czasie oznacza w aktualnym stanie prawnym przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (natomiast co do spadków otwartych przed dniem 18 października 2015 roku - z zastrzeżeniem wyjątków, które nie mają znaczenia w omawianym przypadku - przyjęcie spadku wprost). 

Potwierdzenie praw do spadku (czyli innymi słowy - potwierdzenie, że dana osoba jest spadkobiercą oznaczonego zmarłego) dokonywane jest poprzez:

• uzyskanie sądowego stwierdzenia nabycia spadku albo
• uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia sporządzanego przez notariusza.

W obu dokumentach wskazuje się w szczególności dane osoby zmarłej oraz jej spadkobierców, tytuł powołania do spadku (ustawa/testament) oraz sposób jego przyjęcia (z dobrodziejstwem inwentarza/wprost), wreszcie wysokość udziałów w spadku przypadających poszczególnym osobom. Co do zasady, zarówno w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku jak i w akcie poświadczenia dziedziczenia nie wymienia się składników spadku (wyjątki dot. gospodarstwa rolnego dziedziczonego z ustawy czy przedmiotu zapisu windykacyjnego).

Jeżeli spadek przypadł kilku spadkobiercom do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z precyzyjnie wskazanymi w prawie spadkowym modyfikacjami. Powyższe oznacza m.in., że każdy ze spadkobierców ma prawo do współposiadania i korzystania z przedmiotów składających się na spadek w zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem przez pozostałych spadkobierców. Spadkobierca, do czasu działu spadku, może rozporządzić swoim udziałem w przedmiocie wchodzącym w skład spadku (np. sprzedać udział w nieruchomości) za zgodą pozostałych spadkobierców. Brak zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców powoduje bezskuteczność rozporządzenia o tyle, o ile naruszałoby ono uprawnienia tego spadkobiercy wynikające z przepisów dot. działu spadku. Należy podkreślić, iż w praktyce znalezienie kupca na wyłącznie udział np. w nieruchomości jest trudne.

Sam dział spadku może zostać dokonany mocą umowy między wszystkimi spadkobiercami albo mocą orzeczenia sądu wydanego na żądanie któregokolwiek z nich. Jeżeli do spadku należy nieruchomość umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Przepisy prawa nie przewidują ograniczeń czasowych (najpóźniejszego możliwego terminu) dla dokonania działu spadku, czy to w drodze umowy czy też - na drodze postępowania sądowego. Pamiętać jednak należy, że przedawnieniu mogą ulec przysługujące poszczególnym spadkobiercom roszczenia np. z tytułu posiadania rzeczy. Dopuszczalny jest również i częściowy dział spadku (obejmujący tylko niektóre składniki spadku).

Na koszty postępowania sądowego w przedmiocie działu spadku składa się przede wszystkim opłata od wniosku. Wynosi ona 500 złotych, zaś gdy wniosek zawiera zgodny projekt podziału - 300 złotych. Opłata nie wyczerpuje jednak całości możliwych do zaistnienia kosztów. W zależności od przebiegu postępowania może zajść potrzeba, chociażby, powołania specjalistów (biegłych sądowych) w zakresie np. geodezji czy wyceny nieruchomości. Koszty opinii kształtować będą się różnie w zależności od kwalifikacji biegłych oraz czasochłonności samych ekspertyz, sięgnąć mogą nawet kilku, a w skrajnych przypadkach - kilkunastu tysięcy złotych. W grę wchodzić będzie również zapewne i koszt pozyskania niezbędnych dokumentów.

Zgodnie z regulacją Kodeksu postępowania cywilnego - co do zasady każdy z uczestników postępowania ponosić będzie koszty związane ze swoim udziałem w sprawie (koszty powinny być dzielone na wszystkich dzielących się spadkiem).

W przypadku umowy sporządzanej u notariusza koszty obejmują przede wszystkim taksę notarialną (obliczaną od wartości dzielonego majątku, szczegółowo co do górnej granicy taksy - rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 roku w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej, zwłaszcza par. 3), a także podatki (VAT, PCC) oraz koszty pozyskania niezbędnych dokumentów.

Jak więc Pani widzi, po pierwsze, w sprawie nie mamy do czynienia z błędem notariusza, po prostu dokument, który Państwo uzyskaliście (akt poświadczenia dziedziczenia) nie wymaga wymieniania poszczególnych składników spadku. Po drugie, absolutnie nie jest zbyt późno na dokonanie działu spadku. Dział spadku nie jest obowiązkowy i równocześnie - przepisy prawa nie przewidują najpóźniejszego terminu, w którym może zostać przeprowadzony. Koszty działu spadku, czy to sądowego czy też umownego, będą zapewne istotne, przy czym równocześnie - prawdopodobnie w skali wartości spadku (dom z działką, brak informacji o długach) trudne do uznania za wysokie. Przeprowadzenie działu spadku pozwoli rozwiązać Państwa problemy z nieruchomością "okupowaną" przez brata. 

Co do zarysu możliwych sposobów działu spadku zachęcam do lektury następującego wpisu.