Darowizna a zachowek dla rodzeństwa...

Moja mama zmarła pod koniec maja 2023 roku. Miała dwójkę dzieci – mnie oraz moją siostrę, z ojcem od wielu lat byli rozwiedzeni. Mama nie posiadała żadnego istotnego majątku, od wielu lat mieszkała razem z nami tj. razem ze mną i moją żoną w naszym domu. Natomiast w 2009 roku mama podarowała mnie i żonie mieszkanie (w związku ze stanem zdrowia mamy i planami przeprowadzki do nas), jest ono przez nas od lat wynajmowane osobom trzecim. W ostatnim czasie siostra zaczęła wspominać o potrzebie rozliczenia, twierdzi, iż należy się jej zachowek po mamie. Ja z kolei słyszałem, że po 10 latach od dokonania darowizny żadne pieniądze z tytułu zachowku nie wchodzą już w grę. Kto z nas ma rację? Ile wyniesie ewentualny zachowek? Dodam, że mama nie zostawiła testamentu, nikt nie odpisywał się od dziedziczenia po niej, nie robiliśmy sprawy spadkowej po niej. Relacje siostry z mamą były dobre, były to osoby bardzo sobie bliskie.

Nasza odpowiedź:
 

W pierwszej kolejności przytoczę interesujące nas w omawianym przypadku kluczowe reguły Kodeksu Cywilnego (k.c.).

Czym jest zachowek?

Zachowek to przysługujące zstępnym (czyli dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, prawo do uzyskania określonego w przepisach ułamka wartości udziału spadkowego, który przypadłby im w przypadku dziedziczenia ustawowego. Upraszczając – zachowek to uprawnienie, stanowiące swojego rodzaju „gwarancję” otrzymania przez oznaczone osoby najbliższe spadkobiercy pewnego minimum wartości spadku. 

Wysokość zachowku wynosi:

•  jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, 
• w innych zaś wypadkach - połowę wartości tego udziału. 

W jakiej postaci można otrzymać zachowek i od kogo?

Zachowek można otrzymać w postaci: 

• powołania do spadku (najczęstszy przypadek w praktyce),
• uczynionej przez spadkodawcę darowizny, 
• zapisu, 
• świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żaden z wymienionych wyżej sposobów (bądź też nie otrzymał w ten sposób całego należnego zachowku) - przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Za roszczenie takie w pierwszej kolejności odpowiadają inni spadkobiercy, w przypadku zaś, gdy nie można otrzymać od nich należnego świadczenia (np. ze względu na ograniczenie z art. 999 k.c. czy też w sytuacji „pustego” spadku, przyjętego z dobrodziejstwem inwentarza)  - aktualizuje się odpowiedzialność m.in. osób, które otrzymały darowiznę doliczoną do spadku (po osobach na rzecz których wykonany był zapis windykacyjny). Obdarowany jest obowiązany do zapłaty tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, zaś jeżeli sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Czym jest darowizna doliczona do spadku? 

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę z wyłączeniem m.in. - drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, a także - darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Jak ustalić wartość przedmiotu darowizny doliczanej do spadku?

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek przeciwko obdarowanemu?

Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (a więc śmierci spadkodawcy). 

Przechodząc na grunt niniejszego przypadku… 

Pana siostrze przysługuje uprawnienie do zachowku po mamie. W szczególności – siostra jest osobą mieszczącą się w kręgu uprawnionych do zachowku (dziedziczący z ustawy zstępny – córka), nie została wydziedziczona (brak testamentu, w którym wyłączono by jej uprawnienie do zachowku), nie uzyskała należnego zachowku w żadnej z przewidzianych przez prawo postaci, wreszcie - nie doszło do przedawnienia jej roszczenia. Ponieważ spadek jest pusty, zaś Państwo (Pan i siostra) przyjęliście go z „dobrodziejstwem inwentarza” (brak oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w ustawowym terminie), aktualizuje się odpowiedzialność obdarowanych – Pana i Pana żony, w miejsce spadkobiercy czyli… Pana. Bez wątpienia jesteście Państwo nadal wzbogaceni wskutek darowizny, poziom wzbogacenia wyznacza co do zasady wartość nieruchomości.

Sam upływ dziesięcioletniego terminu od dokonania darowizny nie pozbawi siostry zachowku, będzie miał jednak znaczenie dla jego wysokości i osoby od której można go żądać. 

Ponieważ darowizna był poczyniona przez Pana mamę przed więcej niż dziesięciu laty przed jej śmiercią, zaś przedmiot darowizny wszedł do majątku wspólnego Pana i Pan żony - przy ustalaniu substratu zachowku do wartości czystej spadku doliczeniu podlegać będzie jedynie połowa (w domyśle – przypadająca na Pana) wartości przedmiotu darowizny (chociażby: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2017 roku, sygn. akt: I CSK 512/16). Odpowiedzialnym za zapłatę zachowku będzie wyłącznie Pan.

Wysokość należnego zachowku wyniesie zostanie obliczona wg. następującej reguły:
½    (udział siostry w spadku)    x    ½    (należna siostrze część wartości udziału, przy założeniu, że siostra jest zdolna do pracy)     x    ½    (darowizna przeszło 10 lat przed śmiercią spadkodawcy i do majątku wspólnego małżonków)    x    aktualna wartość darowanego mieszkania (którą należałoby ustalić np. poprzez zlecenie sporządzenia stosownego operatu specjaliście z zakresu szacowania nieruchomości).